Odstraszający efekt sądów 24 godzinnych, „Rzeczpospolita” 21.05.2009

[W skróconej formie artykuł ukazał się 21 maja 2009 w „Rzeczpospolitej”] 

Wprowadzenie w marcu 2007 r. sądów 24 godzinnych miało usprawnić postępowanie sądowe w najprostszych sprawach, tam gdzie sprawca został złapany na gorącym uczynku a okoliczności sprawy nie powodowały konieczności prowadzenia postępowania dowodowego[1]. W praktyce funkcjonowania tych sądów okazało się, że najczęstszymi sprawami podlegającymi rozpoznaniu w trybie przyspieszonym są sprawy związane z prowadzeniem pojazdów w stanie nietrzeźwym (art. 178a k.k.). Sprawy te są bowiem oczywiste dowodowo zaś ujawnienie przestępstwa z konieczności wiąże się jednocześnie z zatrzymaniem sprawcy.

Wprowadzenie sądów 24 godzinnych miało nie tylko na celu przyspieszenie postępowania sądowego, ale również wywarcie efektu odstraszającego, poprzez zapewnienie szybkiej reakcji wymiaru sprawiedliwości (co powinno budzić uznanie zwłaszcza tych, którzy twierdzą, że nie surowość lecz szybkość karania ma największy wpływ odstraszający). Zasadniczo, tryb przyspieszony nie wiązał się z wyższą karalnością sprawcy, dlatego też ewentualny wpływ tego trybu związany był wyłącznie z efektem odstraszającym, natomiast nie ze zmianami w poziomie surowości.

Poniższa tabela przedstawia funkcjonowanie trybu przyspieszonego w roku 2007 (od 12 marca) i roku 2008.

Tabela 1. Postępowanie przyspieszone

Źródło: informacja statystyczna o działalności powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w 2008 roku, Ministerstwo Sprawiedliwości 2009.

W roku 2007 (a w praktyce przez 10 i pół miesiąca tego roku) skazano w postępowaniu przyspieszonym 36 tysięcy osób, co stanowiło ok. 8% wszystkich skazań w sądach rejonowych (było ich ogółem 462 tysiące). W roku 2008 skazano w postępowaniu przyspieszonym już tylko 8 tys. osób na 410 tysięcy skazań w sądach rejonowych (niecałe 2%). W praktyce więc postępowanie przyspieszone przestało funkcjonować na szerszą skalę.

Zważywszy na to, że w trybie przyspieszonym karani byli przede wszystkim kierujący pojazdami w stanie nietrzeźwym interesujące jest spojrzenie jak kształtowała się liczba tych przestępstw przed i po wprowadzeniu trybu przyspieszonego.

Tabela 2 Liczba stwierdzonych przestępstw z art. 178a k.k.

Źródło: KGP Policji

Największą liczbę przestępstw prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwym stwierdzono w roku 2005 i 2006. Rok 2007 przyniósł znaczące obniżenie liczby przestępstw, zarówno określonych w art. 178a §1 (prowadzenie pojazdów mechanicznych), jak i przede wszystkim tych określonych w art. 178a § 2 (prowadzenie pojazdów niemechanicznych, tj. głównie rowerów), . W roku 2008 dalej spadała liczba przestępstw z art. 178a § 2, jednakże wzrosła liczba przestępstw prowadzenia pojazdu mechanicznego.

Ewidentny spadek liczby przestępstw prowadzenia pojazdów w stanie nietrzeźwym zauważony w roku 2007 mógłby sugerować istnienie silnego efektu odstraszającego wprowadzonych właśnie sądów 24 godzinnych. Oczywistym jest jednak, że rejestrowana liczba przestępstw z art. 178a wynika nie tylko z tego jak wiele osób łamie przepisy i prowadzi w stanie nietrzeźwym, ale również i z tego jak często policja dokonuje odpowiedniej kontroli. Dlatego też sam spadek zarejestrowanej liczby przestępstw nie koniecznie dowodzi tego, że nastąpił spadek liczby zachowań karalnych, tu: prowadzenia pojazdów w stanie nietrzeźwym. W odniesieniu do trybu przyspieszonego podnoszone na przykład były argumenty, że konieczność szybkiego prowadzenia postępowania powoduje zwiększone obciążenie policjantów pracą, a w efekcie mniej czasu mogą oni poświęcać na kontrolowanie kierowców. Innymi słowy wskutek zwiększonego obciążenia formalnościami trybu przyspieszonego, policjanci będą ujawniać mniej przypadków prowadzenia w stanie nietrzeźwym, a tym samym spadek liczby zarejestrowanych przestępstw nie będzie odzwierciedlać rzeczywistego spadku zachowań przestępczych.

W celu zweryfikowania tej hipotezy można posłużyć statystyką wypadków drogowych, zwłaszcza tych, których sprawcami były osoby kierujące w stanie nietrzeźwym. Liczba wypadków zależy od wielu czynników, takich jak natężenie ruchu, kultura jazdy, stan dróg oraz trzeźwość kierujących i innych uczestników ruchu (a zwłaszcza pieszych). W przeciwieństwie do liczby zarejestrowanych przestępstw prowadzenia w stanie nietrzeźwym, liczba wypadków nie zależy bezpośrednio od liczby policjantów skierowanych do kontrolowania ruchu drogowego.

Sama obserwacja zmiany liczby wypadków niewiele może powiedzieć o skuteczności wprowadzonych zmian w trybie ścigania prowadzenia pojazdów w stanie nietrzeźwym, chyba że założymy niezmienność pozostałych czynników. Jednakże spojrzenie na odsetek wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców pozwala pominąć inne czynniki wpływające na ogólną liczbę wypadków i obserwować wyłącznie skłonność ludzi do prowadzenia w stanie nietrzeźwym, co czasami skutkuje w spowodowaniu wypadku.

Tabela 3. Liczba wypadków, w tym spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców

Źródło: KGP Policji

Najwyższy udział w spowodowaniu wypadku mieli nietrzeźwi kierowcy w roku 2005 i 2002. W ciągu analizowanych ośmiu lat, najmniej wypadków spowodowali nietrzeźwi kierowcy w roku 2007. W roku 2008 ich udział wzrósł, jednakże dalej pozostaje na niskim poziomie w całym analizowanym okresie.

Jeżeli zarejestrowany w roku 2007 spadek liczby przestępstw prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwym (art. 178a k.k.) miał charakter rzeczywisty, to jest jeżeli zmniejszyła się częstotliwość zachowań przestępczych związanych z prowadzeniem pojazdu w stanie nietrzeźwym, to zmniejszyć się powinien również udział, jaki nietrzeźwi kierujący posiadają wśród sprawców wypadków. Niekoniecznie natomiast musi się zmniejszyć sama liczba wypadków, ponieważ ta zależy nie tylko od trzeźwości kierujących, ale i szeregu innych czynników, jak np. natężenie ruchu, które nie są tutaj kontrolowane.

Jeżeli natomiast spadek liczby przestępstw z art. 178a k.k. w roku 2007 miał charakter pozorny, bowiem wynikał wyłącznie z większego obciążenia pracą policjantów i niemożnością ujawnienia większej liczby przypadków prowadzenia w stanie nietrzeźwym, to udział nietrzeźwych kierowców wśród sprawców wypadków powinien pozostać niezmieniony albo nawet wzrosnąć. Mniejsza liczba ujawnionych przestępstw kierowania pojazdem w stanie nietrzeźwym skutkuje bowiem większą liczbą nietrzeźwych kierowców pozostających na drodze – w przypadku bowiem ujawnienia przestępstwa, nietrzeźwy jest bowiem pozbawiany możliwości kierowania pojazdem przez pewien czas, a tym samym maleje ryzyko spowodowania przez niego wypadku.

Powyżej przedstawione dane pozwalają na potwierdzenie hipotezy, że wprowadzenie sądów 24 godzinnych wywarło istotny efekt odstraszający i powstrzymało do pewnego stopnia osoby nietrzeźwe od prowadzenia pojazdów, czego widocznym efektem był zmniejszony udział nietrzeźwych kierujących wśród sprawców wypadków. Fakt ten jednocześnie zaprzecza hipotezie, że zanotowany w roku 2007 spadek liczby przestępstw z art. 178a miał charakter pozorny.

Wprowadzenie sądów 24 godzinnych było powszechnie opisywane, co zwiększa efekt odstraszający. Fakt, że tryb przyspieszony przestał w praktyce działać w roku 2008 nie koniecznie musiał jeszcze dotrzeć do opinii publicznej, stąd też można się spodziewać istnienia efektu odstraszającego jeszcze przez pewien, zapewne niedługi, czas.

Można także próbować oszacować o ile zmniejszyła się liczba wypadków wskutek wprowadzenia trybu przyspieszonego. W latach 2001-2006, średni odsetek nietrzeźwych kierujących wśród sprawców wypadków wynosił 7,9. Gdyby w roku 2007 udział nietrzeźwych kierujących był właśnie na takim przeciętnym poziomie co w latach ubiegłych, to spowodowali by oni 3.913 wypadków. Ponieważ w rzeczywistości nietrzeźwi kierowcy spowodowali w roku 2007 tylko 3.420 wypadków, to można szacować, że wprowadzenie trybu przyspieszonego spowodowało, ze nastąpiło o 493 wypadki mniej. Przyjmując przeciętne skutki wypadku spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców, w tych 493 dodatkowych wypadkach zginęłoby 59 osób, a 630 zostałoby rannych.

W roku 2008 udział nietrzeźwych kierowców wśród sprawców wypadków zaczął rosnąć, co sugeruje zmniejszanie się efektu odstraszającego, być może wskutek doniesień o planowanej likwidacji trybu przyspieszonego lub świadomości, że w praktyce przestał on działać. Niemniej, udział nietrzeźwych kierowców dalej pozostawał na niższym poziomie niż przeciętnie w latach 2001-2006. Gdyby był na takim poziomie jak przeciętnie w latach wcześniejszych tj. przed wprowadzeniem trybu przyspieszonego, to miałoby miejsce 346 wypadków więcej, w których zginęłyby 42 osoby, a 488 zostałoby rannych.

Podsumowując, można szacować, że wskutek odstraszającego wpływu wprowadzenia sądów 24 godzinnych, w latach 2007-2008 miało miejsce o 840 wypadków mniej, wskutek czego nie zginęło 101 osób, a 1118 nie zostało rannych.