Zagrożenie karą oraz orzecznictwo za najpoważniejsze przestępstwa w ujęciu międzynarodowym, „Prokuratura i Prawo” 1/2008

Zagrożenie karą oraz orzecznictwo za najpoważniejsze przestępstwa w ujęciu międzynarodowym, „Prokuratura i Prawo” 1/2008, s. 9.

1.      Ustawowe zagrożenie karą

Zagrożenie karą jakie jest przewidziane w prawie karnym danego państwa jest zagrożeniem potencjalnym. Dość szeroki na ogół zakres uznania sędziowskiego powoduje, że samo porównanie zakresów kar daje tylko orientacyjną wiedzę na temat faktycznej represyjności prawa karnego, dlatego też w dalszej części artykułu przedstawione zostaną informacje na temat faktycznie wymierzanych kar za wybrane przestępstwa. Niemniej, ustawowe granice zagrożenia karą oddają wagę, jaką ustawodawcy poszczególnych państw przypisują chronionym dobrom. Poniżej opisane zostaną zagrożenia karą za wybrane typy przestępstw w ustawodawstwach Anglii i Walii, Francji, Niemiec oraz USA. Jest oczywiste, że różne systemy prawne w różny sposób definiują dany czyn, a więc pewne czyny uznawane za, powiedzmy, zgwałcenie w jednym państwie, w drugim państwie mogą być uznane za, na przykład, inną czynność seksualną. Celem poniższego zestawienia nie jest jednak opisanie różnic w definiowaniu typów przestępstw, ale raczej porównanie sankcji karnych, jakie grożą sprawcy standardowego przypadku. Nie zmienia to sytuacji, że kraj, który co do zasady jest surowszy od drugiego jeżeli chodzi o karanie danego typu przestępstwa, może być łagodniejszy w odniesieniu do szczególnego przypadku takiego czynu. Opisane zostaną także typy kwalifikowane jako ukazujące pogląd ustawodawcy na te okoliczności towarzyszące czynowi, które uzasadniają wyższą karalność.

Jest oczywiste także, że sankcja karna przewidziana w części szczególnej kodeksu karnego, podlega modyfikacjom wynikającym z przepisów części ogólnej. Pomijając takie przypadki jak działanie w stanie wyższej konieczności lub obronie koniecznej oraz inne nie standardowe przypadki (jak na przykład czynny żal, czy nadzwyczajne złagodzenie kary), część ogólna kodeksu karnego może określać dyrektywy wymiaru kary oraz określa dodatkowe sankcje związane z wymierzeniem kary, co łącznie wpływa na dolegliwość kary. W dalszej części porównania, zważywszy że przedmiotem analizy są wyłącznie najcięższe przestępstwa, ograniczono się jednak do przedstawienia zagrożenia jedną karą, a mianowicie karą pozbawienia wolności i tylko na marginesie wspomniano regulacje dotyczące przedterminowego zwolnienia warunkowego. Pominięto natomiast regulacje odnoszące się do różnego rodzaju kar dodatkowych, takich jak pozbawienie praw publicznych czy grzywny kumulatywnej.

2.      Zabójstwo

2.1.   Anglia i Walia

Zabójstwo jest przestępstwem wywodzącym się z common law. Co prawda, prawo karne w Anglii i Walii zostało już spisane, jednak nie zostało do tej pory skodyfikowane. W rezultacie, w systemie angielskim brakuje jednej ustawy karnej[3], natomiast konieczne jest sięganie do wielu poszczególnych ustaw. Niektóre z przepisów obowiązujących w tym zakresie pochodzą jeszcze z XVII wieku, natomiast ostatnie zmiany pochodzą z Criminal Justice Act z 2003 r. Do tego oczywiście należy uwzględnić orzecznictwo sądowe, które w systemie common law ma kolosalne znaczenie. Nic dziwnego, że określa się czasem przepisy dotyczące zabójstwa jako „chwiejną konstrukcję stojąca na niepewnym gruncie”[4].

Generalnie, prawo angielskie rozróżnia dwa typy zabójstwa: morderstwo (murder) oraz pozbawienie życia (manslaughter). Morderstwo obejmuje nie tylko umyślne zabicie człowieka, albo także doprowadzenie do jego śmierci, o ile umyślnością objęte było choćby spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała[5].

Przestępstwo pozbawienia życia może być popełnione na cztery sposoby, z czego pierwsze trzy obejmują nieumyślne pozbawienie życia (involuntary manslaughter): są to przypadki lekkomyślnego spowodowania śmierci[6], rażącego niedbalstwa skutkującego śmiercią, a także takiego bezprawnego działania, które niosło ze sobą niebezpieczeństwo wyrządzenia szkody, którego skutkiem była śmierć. Ostatni przypadek to umyślne pozbawienie życia (voluntary manslaughter), różniące się od morderstwa faktem istnienia pewnych okoliczności łagodzących (np. prowokacji).

Obligatoryjną karą za morderstwo jest dożywotnie pozbawienie wolności, natomiast pozbawienie życia, aczkolwiek również zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności, może być karane łagodniej.

Specyfiką angielskiego systemu wykonywania kary było to, że okres minimalnego pobytu w więzieniu (tzw. tariff) w przypadku skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności przez długi czas wyznaczany był przez ministra spraw wewnętrznych, tj. członka rządu. Jednakże od 2003 r. okres minimalnego pobytu w zakładzie karnym, to jest okres przed upływem którego skazany nie może ubiegać się o zwolnienie warunkowe, wyznaczany jest przez sąd[7]. Standardowe okresy to: okres całego życia (tzw. whole life tariff), wykluczający możliwość warunkowego zwolnienia – zalecany np. w sytuacjach zabójstwa wielokrotnego, zabójstwa dziecka na tle seksualnym, zabójstwa na tle politycznym lub ideologicznym oraz zabójstwa dokonanego przez osobę już wcześniej za zabójstwo skazaną. Kolejnym punktem odniesienia jest 30 lat, zalecany np. w przypadku zabójstw funkcjonariuszy publicznych, zabójstw związanych z rozbojem lub zgwałceniem. W pozostałych przypadkach stosowany jest okres 15 lat. Po upływie tego okresu, zwolnienie nie jest automatyczne, lecz następuje w drodze uznania rady ds. zwolnień warunkowych (parole board). Okres próby trwa do końca życia skazanego[8].

2.2.   Francja[9]

We francuskim kodeksie karnym (fr. k.k.) zbrodnia zabójstwa określona jest w art. 221-1 do 222. Zabójstwo w typie podstawowym zagrożone jest karą od 10 do 30 lat pozbawienia wolności. Zabójstwo w typie kwalifikowanym zagrożone jest karą dożywotniego pozbawienia wolności. Typy kwalifikowane stanowią następujące przypadki:

1. gdy zabójstwo poprzedza, towarzyszy lub następuje po dokonaniu innej zbrodni[10], bądź zostało popełnione w celu ułatwienia bądź popełnienia występku, bądź w celu ułatwienia ucieczki (art. 221-2);

2. gdy zabójstwo zostało popełnione z premedytacją (art. 221-3);

3. gdy zabójstwo zostało popełnione na szkodę małoletniego poniżej 15 roku życia (art. 221-4 p. 1);

4. gdy zabójstwo zostało popełnione na szkodę naturalnych bądź prawnych wstępnych albo adopcyjnych matki lub ojca (art. 221-4 p. 2);

5. gdy zabójstwo zostało popełnione na szkodę osoby, której szczególna bezbronność, ze względu na wiek, chorobę, ułomność lub inne fizyczne lub psychiczne upośledzenie a także ze względu na bycie w ciąży, jest oczywista lub znana sprawcy (art. 221-4 p. 3);

6. gdy zabójstwo zostało popełnione na szkodę sędziego, prokuratora, ławnika, adwokata, funkcjonariusza policji, członka żandarmerii, urzędnika służby cywilnej policji, służby celnej, służby więziennej albo na szkodę innej osoby sprawującej funkcję publiczną lub wypełniającej obowiązki publiczne, strażaka (zarówno zawodowego jak i ochotnika), upoważnionego strażnika budynku lub ich zespołu albo agenta, który na zlecenie dzierżawcy strzeże lub dba o niezamieszkały budynek w związku z art. L 127.1 Kodeksu budowlanego (..), w trakcie pełnienia obowiązków lub w związku z nimi, jeśli zawód ofiary jest znany lub oczywisty dla sprawcy (art. 221-4 p. 4)

7. jeżeli zabójstwo zostało popełnione na szkodę małżonka, wstępnych oraz bezpośrednich zstępnych osób wymienionych w art. 221-4 p. 4 albo przeciwko jakiejkolwiek innej osobie, która na stałe mieszka w domu tych osób, jeżeli zabójstwo zostało popełnione ze względu na pełnione funkcje przez te osoby (art. 221-4 p. 4 bis);

8. jeżeli zabójstwo zostało popełnione na szkodę osoby zatrudnionej w przedsiębiorstwie komunikacji zbiorowej lub innej osoby świadczącej usługi publiczne lub będącej pracownikiem służby zdrowia w trakcie pełnienia przez te osoby swoich obowiązków, jeżeli zawód ofiary jest oczywisty lub znany sprawcy (art. 221-5 p. 4 ter);

9. jeżeli zabójstwo zostało popełnione na szkodę świadka, ofiary lub strony procesu cywilnego, albo w celu powstrzymania tej osoby przed złożeniem zeznania, skargi lub oświadczenia, albo ze względu na złożenie zeznania, skargi lub oświadczenia (art. 221-5 p. 5);

10. jeżeli zabójstwo zostało popełnione ze względu na faktyczną lub domniemaną przynależność ofiary do określonej grupy etnicznej, narodowej, rasowej lub religijnej (art. 221-5 p. 6);

11. jeżeli zabójstwo zostało popełnione ze względu na orientację seksualną ofiary (art. 221-5 p. 7);

12. jeżeli zabójstwo zostało popełnione przez kilka osób działających w zorganizowanej grupie (art. 221-5 p. 8).

Jak wyraźnie widać, francuski kodeks karny bardzo kazuistycznie wylicza okoliczności wpływające na zaostrzenie kary za zabójstwo (z pewnymi odmiennościami, wskazane wyżej okoliczności zaostrzają również odpowiedzialność za inne typy przestępstw). Skazani za zabójstwo mogą być warunkowo zwolnieni po upływie tzw. okresu bezpieczeństwa, który równy jest połowie orzeczonej kary lub 18 lat w przypadku skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Sąd może wydłużyć ten okres do 2/3 lub 22 lat (art. 132-23). W przypadku zabójstwa małoletniego poniżej 15 roku życia, jeżeli czyn ten poprzedzało lub mu towarzyszyło szczególne okrucieństwo lub zgwałcenie, sąd może wydłużyć ten okres do 30 lat lub, w przypadku kary dożywotniego pozbawienia wolności, całkowicie wyłączyć możliwość przedterminowego zwolnienia. Ponadto, sąd może pozbawić praw publicznych i obywatelskich, a także władzy rodzicielskiej i opiekuńczej.

Francuski kodeks karny nie przewiduje uprzywilejowanych typów zabójstwa, a to ze względu na dużą swobodę sędziowską w wymiarze kary.

2.3.   Niemcy

Niemiecki kodeks karny rozróżnia morderstwo od zabójstwa. Morderstwo, typ kwalifikowany zabójstwa, to zabójstwo popełnione w celu zaspokojenia żądzy mordu, pożądania seksualnego, chciwości lub innych niskich motywów, popełnione skrytobójczo, okrutnie lub przy pomocy środków niebezpiecznych dla innych, albo też w celu ułatwienia lub ukrycia innego przestępstwa. Morderstwo zagrożone jest jedną tylko karą, to jest karą dożywotniego pozbawienia wolności (Art. 211 niem. k.k.).

Zabójstwo definiowane jest jako czyn nie mieszczący się w kategorii morderstwa i zagrożony jest karą od 5 do 15 lat pozbawienia wolności (Art. 212 (1) niem. k.k.), z tym, że w specjalnie poważnych przypadkach dopuszczalne jest zastosowanie kary dożywotniego pozbawienia wolności (art. 212 (2) niem. k.k.).

Niemiecki kodeks karny ponadto przewiduje typy uprzywilejowane zabójstwa, zwłaszcza ze względu na prowokację ofiary, przewidując zagrożenie od roku do lat 10 (art. 213 niem. k.k.). W przypadku zabójstwa ze współczucia, niemiecki kodeks przewiduje karę od 6 miesięcy do lat 5 (art. 216 (1) niem. k.k.).

2.4.   USA[11]

Jak wiadomo, USA jest państwem federacyjnym, w którym każdy stan posiada co do zasady własne prawo, łącznie z Konstytucją, własną legislaturę oraz sądy z sądem najwyższym włącznie. Prawo federalne dotyczy dziedzin będących przedmiotem zainteresowania Federacji – Kongres może wydawać wyłącznie takie ustawy dla których wydania posiada upoważnienie zawarte w Konstytucji USA. W rezultacie, na obszarze USA egzystuje 52 różnych systemów prawnych, na który składają się systemy prawne każdego ze stanów (a także Dystryktu Columbia) oraz prawo federalne. Podejmowano jednak szereg prób ujednolicenia prawa, przede wszystkim poprzez opracowywanie tzw. ustaw modelowych (czy też wzorcowych), które były adoptowane (ze zmianami lub bez) przez poszczególne Stany[12]. Analogicznie sytuacja wygląda w zakresie prawa karnego: każdy Stan posiada własny kodeks karny, a do tego istnieje prawo federalne. W 1962 roku American Law Institute[13] przygotował modelowy kodeks karny (model penal code, dalej m.p.c.) – kodeks ten nie obowiązuje w pełnej wersji w żadnej z jurysdykcji. W 37 stanach postanowienia m.p.c. zostały wprowadzone do porządku prawnego z mniejszymi bądź większymi zmianami.

Zgodnie z art. 210.1 (2) m.p.c. pozbawienie życia dzieli się na trzy kategorie: morderstwa (murder), zabójstwa (manslaughter) oraz nieumyślne pozbawienie życia (negligent homicide). Przed morderstwo należy uważać umyślne pozbawienie życia lub pozbawienie życia przez działanie wskazujące na rażącą niedbałość o cudze życie. Domniemuje się, że taka niedbałość występuje, jeżeli sprawca dopuścił się pozbawienia życia w związku z popełnieniem innego ciężkiego przestępstwa (rozboju, zgwałcenieu, podpalenia, włamania, porwania lub ucieczki z więzienia).

Zabójstwo to pozbawienie życia poprzez działanie nieumyślne, jeżeli stopień tej nieumyślności był rażący albo czyn, który stanowiłby morderstwo, gdyby nie fakt istnienia uzasadnionego szczególnego stanu psychicznego lub emocjonalnego po stronie sprawcy.

Wreszcie, ostatnią kategorią jest nieumyślne pozbawienie życia, na przykład spowodowanie wypadku drogowego ze skutkiem śmiertelnym.

Okoliczności wpływające na zaostrzenie wymiaru kary (i uzasadniające nałożenie kary śmierci) to wg art. 210.6 (3) m.p.c.:

(a) Morderstwo zostało popełnione przez skazanego na karę pozbawienia wolności;

(b) Oskarżony został wcześniej skazany za morderstwo lub inne przestępstwo z użyciem przemocy;

(c) oskarżony jednym czynem popełnił więcej niż jedno zabójstwo;

(d) oskarżony umyślnie stworzył duże zagrożenie dla życia wielu osób;

(e) morderstwo zostało popełnione w związku z popełnieniem (lub próbą popełnienia) rozboju, zgwałcenieu, podpalenia, włamania lub porwania;

(f) morderstwo zostało popełnione w celu uniknięcia zatrzymania lub w celu ucieczki z miejsca, w którym oskarżony był pozbawiony wolności;

(g) morderstwo zostało popełnione dla korzyści majątkowych;

(h) morderstwo zostało popełnione ze szczególnym okrucieństwem, demonstrującym wyjątkowe zdeprawowanie sprawcy.

Z kolei okolicznościami wpływającymi na złagodzenie wymiaru kary to wg art. 210.6 (4) m.p.c.:

(a) oskarżony nie popełnił w przeszłości poważnych przestępstw;(b) morderstwo zostało popełnione w czasie, w którym oskarżony był w stanie wyjątkowego wzbudzenia umysłowego lub emocjonalnego;

(c) ofiara współdziałała z oskarżonym w przeprowadzeniu zabójstwa lub wyraziła na zabójstwo zgodę;

(d) morderstwo zostało popełnione w okolicznościach, o których oskarżony był przekonany, ze stanowią usprawiedliwienie dla jego czynu;

(e) oskarżony był pomocnikiem w morderstwie dokonanym przez inną osobę a jego udział był stosunkowo nieznaczny;

(f) oskarżony działał pod wpływem przymusu (duress) lub dominacji innej osoby;

(g) jeżeli w czasie popełnienia morderstwa zdolność oskarżonego do rozpoznania czynu lub do pokierowania swoim zachowaniem w zgodzie z prawem była ograniczona wskutek upośledzenia umysłowego, zakłócenia czynności psychicznych lub stanu nietrzeźwości;

(h) jeżeli oskarżony był w czasie popełnienia morderstwa w młodym wieku.

Ze względu na fakt, że w USA obowiązują – jak już wspomniano – 52 kodeksy karne nie można w tym miejscu przedstawić pełnego zestawienia zagrożenia karą jakie obowiązuje na terenie wszystkich jurysdykcji w USA. Warto wspomnieć natomiast, że kara śmierci przewidziana jest w ustawodawstwie 38 stanów USA oraz prawie federalnym za morderstwo, na ogół o ile wystąpią w sprawie dodatkowe okoliczności obciążające[14]. W pozostałych stanach maksymalną karą za zabójstwo jest kara dożywotniego pozbawienia wolności, często bez możliwości zwolnienia warunkowego.

Dla przedstawienia obowiązujących sankcji wybrano stan Pensylwania[15]: obligatoryjną karą za morderstwo pierwszego stopnia jest w Pensylwanii kara dożywotniego pozbawienia wolności albo kara śmierci, morderstwo drugiego stopnia zagrożone jest karą dożywotniego pozbawienia wolności, a morderstwo trzeciego stopnia zagrożone jest karą od 20 do 40 lat pozbawienia wolności[16].

3.      Zgwałcenie

3.1.   Anglia i Walia

Angielskie prawo dotyczące przemocy na tle seksualnej zostało istotnie zmodyfikowane w 2003 r. kiedy ustawa Sexual Offences Act (2003) zastąpiła wcześniej obowiązującą ustawę z 1956 r. Poza surowszym traktowaniem sprawców tego typu czynów, nowe przepisy zmieniły również sposób traktowania świadomości sprawcy co do braku zgody ofiary, poszerzając definicję zgwałcenia oraz innych czynności.

Generalnie, prawo angielskie rozróżnia cztery podstawowe typy czynów: zgwałcenie (rape)[17], czynność seksualna polegająca na penetracji (assault by penetration)[18], czynność seksualna[19] (sexual assault) oraz doprowadzenie innej osoby do podjęcia czynności seksualnej bez jej zgody.

Jak wspomniano wcześniej, poprzednie przepisy wymagały świadomości braku zgody, albo rażącej niedbałości przy próbie ustalenia tego faktu. Obecne przepisy wymagają jedynie, żeby sprawca nie mógł być rozsądnie przekonany co do faktu istnienia takiej zgody, aby uznać że zgody takiej nie było, co obejmuje takie przypadki jak sen lub stan nieprzytomności ofiary, niezdolność ofiary do komunikowania się w czasie popełniania przestępstwa czy doprowadzenie ofiary do stanu nieprzytomności.

Co ciekawe, w odniesieniu do przestępstwa utrzymywania kontaktów seksualnych z osobami małoletnimi istnieją dwie granice wieku. Przede wszystkim, popełnia przestępstwo, ten kto utrzymuje kontakty seksualne z osobą w wieku od 13 do 16 lat, co do której nie jest w usprawiedliwiony sposób przekonany, że ma więcej niż 16 lat (dopuszczona jest więc lekkomyślność co do tego znamienia przestępstwa). Jeżeli jednak pokrzywdzony ma poniżej 13 lat, to jest to przestępstwo niezależnie od stanu świadomości sprawcy co do znamienia wieku, a więc mamy do czynienia z odpowiedzialnością bez winy (strict liability) w tym zakresie, a sprawca nie może wykazać, że nawet przy dołożeniu należytej staranności nie mógł dowiedzieć się jaki jest rzeczywisty wiek pokrzywdzonego[20].

Maksymalna wysokość kar za przestępstwa seksualne to zasadniczo kara dożywotniego pozbawienia wolności za zgwałcenie oraz inną czynność seksualną polegającą na penetracji oraz 10 lat pozbawienia wolności (14 lat pozbawienia wolności, jeżeli pokrzywdzony ma mniej niż 13 lat) w pozostałych dwóch przypadkach.

Zalecany wymiar kary za zgwałcenie kształtuje się w następujący sposób[21]:

Nieco niższe kary przewidziane są za inne czynności seksualne polegające na penetracji, aczkolwiek taka sama jest maksymalna wysokość kary, tj. kara dożywotniego pozbawienia wolności.

Zarówno zgwałcenie jak i inne czynności seksualne polegające na penetracji stanowią poważne przestępstwo w rozumieniu Criminal Justice Act 2003. Zgodnie z przepisami tej ustawy (art. 224 i n.), jeżeli osoba powyżej 18 roku życia popełniła poważne przestępstwo a sąd jest zdania, że istnieje poważne ryzyko popełnienia przez sprawcę wyszczególnionych przestępstw (chodzi tu o wyszczególnione przestępstwa związane z użyciem przemocy lub przestępstwa seksualne), to orzeka się:

1) karę dożywotniego pozbawienia wolności, jeżeli czyn taką karą jest zagrożony a sąd, zważywszy na wagę sprawy, uzna orzeczenie takiej kary za celowe, albo

2) karę pozbawienia wolności na czas nieoznaczony dla ochrony społeczeństwa.

Sprawcy skazani na karę pozbawienia wolności na czas nieoznaczony podlegają przepisom o warunkowym przedterminowym zwolnieniu, takim jak osoby skazane na karę dożywotniego pozbawienia wolności, określonych w rozdziale II części 2 Crime (Sentences) Act 1997. Osoby te mogą być warunkowo przedterminowo zwolnione po odbyciu oznaczonej części kary, na podstawie decyzji rady do spraw zwolnień (Parole Board). Okres próby trwa w takim przypadku do końca życia skazanego. Jako punkt wyjścia przy określaniu części kary jaka musi zostać przez sprawcę odbyta przed zwolnieniem warunkowym, sąd powinien przyjąć połowę sugerowanej kary pozbawienia wolności, jeżeli sprawca zostałby skazany na karę o oznaczonej długości, o których mowa była wyżej. Sprawca skazany na karę pozbawienia wolności na czas nieoznaczony może przebywać w zakładzie karnym do końca życia[22].

Dla pozostałych przestępstw seksualnych zalecany poziom kar to 3 lata (5 lat, jeżeli pokrzywdzony jest w wieku poniżej 13 lat), a w przypadkach mniejszej wagi dopuszczalna jest kara ograniczenia wolności.

3.2.   Francja

We Francji przestępstwo zgwałcenia zagrożone jest w typie podstawowym karą pozbawienia wolności do lat 15 (art. 222-23 fr. k.k.).

Zagrożenie karą wzrasta do lat 20, jeżeli zachodzą następujące okoliczności:

1)      gdy skutkiem zgwałcenia jest trwałe uszkodzenie ciała lub trwała niepełnosprawność (art. 222-24 p. 1);

2)      gdy przestępstwo zostało popełnione na szkodę małoletniego poniżej 15 roku życia (art. 222-24 p. 2);

3)      gdy przestępstwo zostało popełnione na szkodę osoby, której szczególna bezbronność, ze względu na wiek, chorobę, ułomność lub inne fizyczne lub psychiczne upośledzenie a także ze względu na bycie w ciąży, jest oczywista lub znana sprawcy (art. 222-24 p. 3);

4)      gdy przestępstwo zostało popełnione przez prawnego lub naturalnego opiekuna (art. 222-24 p. 4);

5)      gdy przestępstwo zostało popełnione przez osobę nadużywającą władzy wynikającej z zajmowanego stanowiska (art. 222-24 p. 5);

6)      gdy przestępstwo zostało popełnione przez dwie lub więcej osób działających jako sprawcy lub pomocnicy (art. 222-24 p. 6);

7)      gdy przestępstwo zostało popełnione z użyciem lub groźbą użycia broni (art. 222-24 p. 7);

8)      gdy do kontaktu ofiary ze sprawcą doszło za pośrednictwem użycia sieci teleinformatycznej, dla przekazywania wiadomości do nieoznaczonych adresatów (art. 222-24 p. 8);

9)      gdy przestępstwo zostało popełnione ze względu na orientację seksualna ofiary (art. 222-24 p. 9).

Za zgwałcenie, którego skutkiem była śmierć ofiary maksymalna kara to 30 lat pozbawienia wolności (art. 222-25). Wreszcie, jeżeli przestępstwo zgwałcenia było poprzedzone, towarzyszyły mu lub nastąpiły po nim tortury lub inne nieludzkie traktowanie, maksymalną karą jest dożywotnie pozbawienie wolności.

Przestępstwa seksualne inne niż zgwałcenie zagrożone są karą do 5 lat pozbawienia wolności. Zagrożenie rośnie do lat 7, kiedy towarzyszą mu okoliczności wymienione w punktach 2-7 powyżej, a także gdy skutkiem było uszkodzenie ciała. Zagrożenie wzrasta do lat 10 jeżeli przestępstwo na szkodę osób, o których mowa w p. 2 i 3 powyżej towarzyszą okoliczności, o których mowa w punktach 4 – 7 powyżej.

3.3.   Niemcy

Niemiecki kodeks karny przewiduje karę za zgwałcenie w typie podstawowym w przedziale od roku do lat 15 (art. 177 (1) niem. k.k.). Jednakże ze względu na okoliczności, dolna granica zagrożenia może zostać podniesiona do 2, 3 lub 5 lat.

a) Dolna granica zagrożenia wzrasta do 2 lat w przypadkach cięższej wagi, to jest wtedy gdy kiedy sprawca przeprowadził stosunek seksualny bądź dokonał innej czynności szczególnie poniżającej dla ofiary, a także wówczas gdy czyn został popełniony wspólnie przez więcej niż jedną osobę (art. 177 (2)).

b) Dolna granica zagrożenia wzrasta do lat 3, gdy sprawca posiadał broń albo inne niebezpieczne narzędzie, inny przedmiot lub środki przeznaczone dla zapobieżenia lub przezwyciężenia oporu ofiary, a także, gdy naraża ofiarę na niebezpieczeństwo poważnego uszkodzenia ciała (art. 177 (3)).

c) Dolna granica zagrożenia wzrasta do lat 5, gdy sprawca użył broni lub innego niebezpiecznego narzędzia w trakcie czynu, a także gdy sprawca znęca się nad ofiarą lub naraża ją na niebezpieczeństwo śmierci (art. 177 (4)).

W przypadkach mniejszej wagi, zagrożenie wynosi od 6 miesięcy do 5 lat (w typie podstawowym) albo od roku do lat 10 w przypadkach opisanych w punkcie b) i c).

Jeżeli skutkiem zgwałcenia jest śmierć ofiary, przewidziana kara wynosi od 10 do 15 lat, albo dożywotnie pozbawienie wolności (art. 178 niem. k.k.).

3.4.   USA

M.p.c. definiuje zgwałcenie jako stosunek seksualny pomiędzy mężczyzną a kobietą nie będącą żoną sprawcy (§ 213.1), jeśli został on dokonany przy użyciu przemocy o znacznym natężeniu lub groźby użycia takiej przemocy  (zarówno wobec ofiary jak i innych osób), albo jeśli ofiara została doprowadzona do stanu nieprzytomności, albo jeśli ofiara jest nieprzytomna lub jest poniżej 10 roku życia. Jako swego rodzaju przypadek zgwałcenia mniejszej wagi, m.p.c. uważa zgwałcenie dokonany przez osobę, która wcześniej pozostawała w relacjach seksualnych z ofiarą lub też w której towarzystwie pokrzywdzona dobrowolnie przebywała tuż przed popełnieniem przestępstwa. W literaturze amerykańskiej uważa się, że określenia przestępstw seksualnych zawarte w m.p.c. są aktualnie przestarzałe i nie uwzględniają zmian społecznych jakie się dokonały od roku 1962[23]. Należy jednak zauważyć, że prawo stanowe często odchodzi od postanowień m.p.c. I tak na przykład, generalnie większość kodeksów stanowych określa zgwałcenie w sposób neutralny płciowo. Podobnie, nie obejmowanie definicją zgwałcenia stosunków w małżeństwie również zostało porzucone w ustawach stanowych.

Przykładowe sankcje za przestępstwa seksualne w stanie Pensylwania wyglądają następująco. Zbrodnia pierwszego stopnia (felony of the first grade) obejmują:

a)      zgwałcenie (rozumiany jako doprowadzenie przemocą lub groźbą przemocy do obcowania płciowego, stosunek z osobą nieprzytomną, stosunek z osobą, której bez jej wiedzy podano narkotyki, alkohol czy inne środki doprowadzając do stanu bezbronności, stosunek z osobą upośledzoną, stosunek z osobą poniżej 13 roku życia),

b)      nienormalny (deviate) stosunek seksualny, obejmujący inne niż klasyczne stosunki seksualne, np. oralny, czy analny, popełnione w okolicznościach jak w przypadku zgwałcenia, a także stosunki takie z osobą poniżej 16 roku życia, o ile sprawca jest co najmniej 4 lata starszy od pokrzywdzonego i nie pozostaje z nim w stosunku małżeńskim.

Zgwałcenie w typie podstawowym zagrożone jest karą do 20 lat pozbawienia wolności, 30 lat w przypadku doprowadzenia ofiary do stanu bezbronności, 40 lat w przypadku, gdy poszkodowany jest poniżej 13 roku życia, wreszcie karą dożywotniego pozbawienia wolności, kiedy zgwałcenie na osobie poniżej 13 roku życia połączony jest ze spowodowaniem ciężkich uszkodzeń ciała. Zalecana kara za zgwałcenie w typie podstawowym w przypadku skazanego po raz pierwszy to od 48 do 66 miesięcy, natomiast za zgwałcenie na małoletnim poniżej 13 roku życia, zalecane minimum to 6 lat (a maksimum to 40 lat). Ponadto, jeżeli zgwałcenie jest drugim przestępstwem popełnionym z użyciem przemocy, to minimum kary wynosi 10 lat, a gdy jest to trzecie przestępstwo, to minimum wynosi 25 lat lub dożywotnie pozbawienie wolności[24].

Zbrodnie drugiego stopnia to:

a)      przypadki innych czynności seksualnych, polegających na penetracji genitaliów lub odbytu poszkodowanego częścią ciała sprawcy podejmowane w jakimkolwiek innym celu niż podejmowane w dobrej wierze działania mające cele medyczne, higieniczne lub egzekwowanie prawa, o ile zostały popełnione w okolicznościach jak w przypadku zgwałcenia

b)      doprowadzenie do obcowania płciowego z osobą poniżej 16 roku życia, o ile sprawca jest co najmniej 4 lata starszy od pokrzywdzonego i nie pozostaje z nim w stosunku małżeńskim;

c)      wszystkie inne niż zgwałcenie oraz nienormalny stosunek seksualny przypadki stosunków seksualnych bez zgody pokrzywdzonego[25];

d)     kazirodztwo.

Zbrodnie drugiego stopnia zagrożone są karą do 10 lat pozbawienia wolności. Zalecana kara dla sprawcy wcześniej nie karanego to 22-36 miesięcy w przypadku podejmowania innych czynności seksualnych, 6-14 miesięcy w przypadku obcowania płciowego z małoletnim poniżej 16 roku życia oraz 12-24 miesiące w przypadku kazirodztwa.

Zbrodnie trzeciego stopnia to doprowadzenie do obcowania płciowego lub innej czynności seksualnej, jeżeli sprawca jest zatrudniony w zakładzie karnym, schronisku dla nieletnich lub innym tego typu zakładzie a pokrzywdzony jest w takim zakładzie umieszczony. Przepis ten znajdzie zastosowanie, o ile czyn nie wyczerpuje znamion przestępstw opisanych wyżej.

Zbrodnie trzeciego stopnia zagrożone są karą do 7 lat pozbawienia wolności.

Występkiem drugiego stopnia (misdemeanor of the second degree) są inne czynności seksualne, o ile dokonywane w okolicznościach jak w przypadku zgwałcenia, a także czynności takie na szkodę osoby poniżej 16 roku życia, o ile sprawca jest co najmniej 4 lata starszy od pokrzywdzonego i nie pozostaje z nim w stosunku małżeńskim Występkiem pierwszego stopnia są natomiast inne czynności seksualne, popełniane na szkodę osoby poniżej 13 roku życia.

Występki pierwszego stopnia zagrożone są karą do 5 lat pozbawienia wolności, a zalecana kara to do 9 miesięcy pozbawienia wolności, dopuszczalne są także kary alternatywne. Występki drugiego stopnia zagrożone są karą do 2 lat pozbawienia wolności, a zalecana kara to do 3 miesięcy pozbawienia wolności, dopuszczalne są także kary alternatywne.

Wedle prawa Pensylwanii, jeżeli jednym ze znamion przestępstwa jest wiek pokrzywdzonego niższy niż 14 lat, to sprawca nie może podnosić, że nie zdawał sobie sprawy z tej okoliczności, ani też że miał uzasadnione podstawy przypuszczać, że pokrzywdzony jest starszy niż 14 lat. Jeżeli znamieniem przestępstwa jest wiek pokrzywdzonego wyższy niż 14 lat, to sprawca może podnosić okoliczność, że miał uzasadnione podstawy przypuszczać, że pokrzywdzony jest starszy niż granica wieku przyjęta w przepisie. Przepis ten wprowadza więc ścisła odpowiedzialność co do przestępstw popełnianych na szkodę małoletnich poniżej lat 13 (zważywszy że taka granica wieku pojawia się w przepisach) oraz winę nieumyślną w przypadku małoletnich poniżej lat 16.

4.      Ciężkie uszkodzenie ciała

4.1.   Anglia i Walia

Jak wspomniano wcześniej, angielskie prawo karne pozostaje nieskodyfikowane. Podstawowym, lecz nie jedynym, aktem regulującym przestępstwa przeciwko zdrowiu jest Offences against the Person Act (OAPA) z 1861 r. Prawo angielskie historycznie rozróżniało pomiędzy napaścią (assault) a uszkodzeniem ciała (battery) –pierwszy typ przestępstwa polega na wywołaniu u ofiary strachu przed natychmiastowym użyciem przemocy, podczas gdy drugi polega na faktycznym użyciu przemocy.

Zasadniczo, zranienie lub spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała w celu spowodowania ciężkiego uszkodzenia ciała lub w celu zapobieżenia legalnemu zatrzymaniu osoby zagrożone jest karą dożywotniego pozbawienia wolności (art. 18 OAPA 1861). Warto wspomnieć, że ten typ przestępstwa może być popełniony na cztery sposoby:

1) zranienie z zamiarem spowodowania ciężkiego uszkodzenia ciała;

2) zranienie z zamiarem zapobieżenia legalnemu zatrzymaniu;

3) spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała z zamiarem spowodowania ciężkiego uszkodzenia ciała;

4) spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała z zamiarem zapobieżenia legalnemu zatrzymaniu.

O ile typy opisane w p. 1 i 3 wymagają działania umyślnego, o tyle typy opisane w p. 2 i 4 mogą być również dokonane w sposób lekkomyślny co do skutku, o ile umyślnością objęty był zamiar zapobieżenia zatrzymaniu[26].

Angielska Sentencing Guidelines Council sformułowała propozycję odpowiednich wytycznych co do wymiaru kary za spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała, w zależności od rodzaju uszkodzeń ciała oraz zamiaru sprawcy[27].

13 lat pozbawienia wolności (w zależności od okoliczności łagodzących lub obciążających sugerowany przedział to 10 – 16 lat) to sugerowana kara za czyn popełniony z premedytacją przy użyciu wcześniej przygotowanej broni i spowodowaniu trwałego kalectwa albo uszkodzenia ciała zagrażającego życiu.

8 lat pozbawienia wolności (przedział 7 – 10 lat), to sugerowana kara za czyn dokonany z premedytacją przy użyciu wcześniej przygotowanej broni (jednak bez doprowadzenia do trwałego kalectwa lub uszkodzenia ciała zagrażającego życiu) albo doprowadzenie do trwałego kalectwa lub uszkodzenia ciała zagrażającego życiu, jeżeli czyn nie został popełniony z premedytacją.

5 lat pozbawienia wolności (przedział 4 – 6 lat), to sugerowana kara za czyn popełniony z premedytacją (który jednak nie wywołał skutków, o których mowa wyżej) albo czyn popełniony bez premedytacji ale z użyciem broni albo spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub trwałego zniekształcenia.

4 lata pozbawienia wolności (przedział 3 – 5 lat), to sugerowana kara za ciężkie uszkodzenie ciała popełnione bez premedytacji i bez użycia broni.

W odniesieniu do tego typu przestępstw zastosowanie znajdzie generalny katalog okoliczności obciążających wpływających na wymiar kary sformułowany wcześniej przez Sentencing Guidelines Council[28].

Wśród typowych okoliczności obciążających wymienić należy popełnienie czynu:

1)      w trakcie zwolnienia warunkowego albo zwolnienia za kaucją,

2)      przez recydywistę

3)      ze względu na rasę bądź religię ofiary;

4)      w ramach zorganizowanej grupy;

5)      w celu osiągnięcia korzyści majątkowej;

6)      pod wpływem alkoholu lub narkotyków;

7)      celowo na szkodę osób wyjątkowo bezbronnych;

8)      na szkodę osób pracujących w sektorze publicznym albo świadczących usługi o charakterze publicznym;

9)      w warunkach nadużycia zaufania;

10)  w odosobnionym miejscu;

11)  połączone z próbą zatarcia lub ukrycia dowodów.

Wśród typowych okoliczności łagodzących wymienić należy:

1)      prowokację;

2)      upośledzenie umysłowe;

3)      młody wiek;

4)      małą rolę pełnioną w dokonaniu przestępstwa.

Ciężkie uszkodzenie ciała stanowi poważne przestępstwo w rozumieniu Criminal Justice Act 2003. Szczegółowe zasady wymiaru kary w takich przypadkach opisano wyżej przy omawianiu zagrożeń karą za przestępstwo zgwałcenia. Przypomnieć tu tylko należy, że sprawca może zostać skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo na karę pozbawienia wolności na czas nieoznaczony, a w przypadku zwolnienia warunkowego okres próby trwa do końca życia skazanego. Przy określaniu części kary do odbycia przed zwolnienie warunkowym, sąd powinien przyjąć połowę sugerowanej kary pozbawienia wolności, jeżeli sprawca zostałby skazany na karę o oznaczonej długości, o których mowa była wyżej.

4.2.   Francja

Ciężkie uszkodzenie ciała spenalizowane jest we francuskim kodeksie karnym w art. 222-1, jako tortury i akty barbarzyństwa (tortures ou actes de barbarie) i zagrożone jest karą 15 lat pozbawienia wolności[29].

Typem kwalifikowanym, zagrożonym karą do 20 lat pozbawienia wolności jest dokonanie tego czynu w następujących okolicznościach:

1)      gdy czyn został popełniony na szkodę małoletniego poniżej 15 roku życia (222-3 p. 1);

2)      gdy czyn został popełniony na szkodę osoby, której szczególna bezbronność, ze względu na wiek, chorobę, ułomność lub inne fizyczne lub psychiczne upośledzenie a także ze względu na bycie w ciąży, jest oczywista lub znana sprawcy (art. 222-3 p. 2);

3)      gdy czyn został popełniony na szkodę naturalnych bądź prawnych wstępnych albo adopcyjnych matki lub ojca (art. 222-3 p. 3);

4)      gdy czyn został popełniony na szkodę sędziego, prokuratora, ławnika, adwokata, funkcjonariusza policji, członka żandarmerii, urzędnika służby cywilnej policji, służby celnej, służby więziennej albo na szkodę innej osoby sprawującej funkcję publiczną lub wypełniającej obowiązki publiczne, strażaka (zarówno zawodowego jak i ochotnika), upoważnionego strażnika budynku lub ich zespołu albo agenta, który na zlecenie dzierżawcy strzeże lub dba o niezamieszkały budynek w związku z art. L 127.1 Kodeksu budowlanego i lokalowego (code de la construction et de l’habitation) w trakcie pełnienia obowiązków lub w związku z nimi, jeśli zawód ofiary jest znany lub oczywisty dla sprawcy (art. 222-3 p. 4)

5)      gdy czyn został popełniony na szkodę małżonka, wstępnych oraz bezpośrednich zstępnych osób wymienionych w art. 222-3 p. 4 albo przeciwko jakiejkolwiek innej osobie, która na stałe mieszka w domu tych osób, jeżeli zabójstwo zostało popełnione ze względu na pełnione funkcje przez te osoby (art. 222-3 p. 4 bis);

6)      gdy czyn został popełniony na szkodę osoby zatrudnionej w przedsiębiorstwie komunikacji zbiorowej lub innej osoby świadczącej usługi publiczne lub będącej pracownikiem służby zdrowia w trakcie pełnienia przez te osoby swoich obowiązków, jeżeli zawód ofiary jest oczywisty lub znany sprawcy (art. 222-3 p. 4 ter);

7)      gdy czyn został popełniony na szkodę świadka, ofiary lub strony procesu cywilnego, albo w celu powstrzymania tej osoby przed złożeniem zeznania, skargi lub oświadczenia, albo ze względu na złożenie zeznania, skargi lub oświadczenia (art. 222-3 p. 5);

8)      gdy czyn został popełniony ze względu na faktyczną lub domniemaną przynależność ofiary do określonej grupy etnicznej, narodowej, rasowej lub religijnej (art. 222-3 p. 5 bis);

9)      gdy czyn został popełniony ze względu na orientację seksualną ofiary (art. 222-3 p. 5 ter);

10)  gdy czyn został popełniony przez małżonka lub osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z ofiarą (art. 222-3 p. 6);

11)  gdy czyn został popełniony przez osobę będącą funkcjonariuszem publicznym albo pełniącą obowiązki publiczne w trakcie pełnienia obowiązków lub w związku z nimi (art. 222-3 p. 7);

12)   gdy czyn został popełniony przez dwóch lub więcej sprawców, w tym pomocników (art. 222-3 p. 8);

13)  gdy czyn został popełniony z premedytacją (art. 222-3 p. 9);

14)  gdy czyn został popełniony przy użyciu broni lub z groźbą jej użycia (art. 222-3 p. 10).

15)  gdy sprawca popełnił równocześnie także przestępstwo o charakterze seksualnym innym niż zgwałcenie (art. 222-3 zd. 2)[30].

Zagrożenie karą rośnie do lat 30, jeżeli:

1)      czyn został dokonany na szkodę małoletniego poniżej lat 15 przez jego opiekunów (art. 222-3 zd. 3);

2)      czyn został dokonany przez zorganizowaną grupę przestępczą (art. 222-4);

3)      czyn miał charakter trwały a został dokonany na szkodę małoletniego poniżej lat 15 albo na szkodę osoby, której szczególna bezbronność, ze względu na wiek, chorobę, ułomność lub inne fizyczne lub psychiczne upośledzenie a także ze względu na bycie w ciąży, jest oczywista lub znana sprawcy (art. 222-4).

Ponadto, czyn zagrożony jest karą 30 lat pozbawienia wolności jeżeli jego skutkiem jest pozbawienie członka ciała lub trwałe kalectwo (art. 222-5). Wreszcie, jeżeli skutkiem jest śmierć pokrzywdzonego, to czyn zagrożony jest karą dożywotniego pozbawienia wolności (art. 222-6).

4.3.   Niemcy

Ciężki uszkodzenie ciała uregulowane jest w art. 226 niem. k.k. Zgodnie z nim, karą od roku do lat 10 zagrożone jest takie dokonanie takie uszkodzenia ciała, którego skutkiem jest:

1)      utrata wzroku w jednym lub obu oczach, utrata słuchu, mowy albo zdolności płodzenia;

2)      utrata lub pozbawienie zdolności do używania istotnej części ciała;

3)      trwałe istotne zniekształcenie ciała, albo kalectwo, paraliż, choroba psychiczna lub upośledzenie umysłowe (art. 226 (1) niem. k.k.).

 Jeżeli skutek był przez sprawcę zamierzony (albo godził się na jego wystąpienie), to zagrożenie karą wynosi od lat 3 do 15 (art. 226 (2) niem. k.k.). Występuje więc w tym przypadku ciekawa konstrukcja opisu czynu w typie podstawowym jako typu umyślno-nieumyślnego, natomiast w typie kwalifikowanym jako forma umyślna.

W przypadkach mniejszej wagi, czyn opisany w art. 226 (1) zagrożony jest karą od 6 miesięcy do lat 5, a czyn opisany w art. 226 (2) karą od roku do lat 10 (art. 226 (3) niem. k.k.).

Jeżeli skutkiem uszkodzenia ciała (w tym ciężkiego uszkodzenia ciała) jest śmierć, to kara wynosi co najmniej lat 3 (art. 227 (1) niem. k.k.), z tym że i w tym wypadku przewidziany jest przypadek mniejszej wagi, który zagrożony jest karą od roku do lat 10 (art. 227 (2) niem. k.k.).

4.4.   USA

Ciężkie uszkodzenie ciała w myśl Model Penal Code, to takie uszkodzenie ciała, które stwarza istotne ryzyko śmierci albo które powoduje poważne, trwałe zniekształcenie albo trwałą utratę lub upośledzenie funkcji członków ciała lub jego narządów (art. 210.0 m.p.c.).

Osoba jest winna przestępstwa ciężkiej napaści, jeżeli (a) usiłowała dokonać ciężkiego uszkodzenia ciała albo dokonała go działając w sposób umyślny (w tym przewidując i godząc się na ten skutek) lub lekkomyślnie w okolicznościach wskazujących na rażące lekceważenie wartości ludzkiego życia, a także (b) jeżeli usiłowała lub dokonała umyślnie innego uszkodzenia ciała przy użyciu broni (art. 211.1 m.p.c.).

Interesujące jest zauważenie, że przestępstwa określone w art. 211.1 (a) m.p.c. zawierają zarówno formy umyślne jak i nieumyślne. Lekkomyślność (reclessness) w ujęciu m.p.c. polega na tym, że sprawca świadomie pomija istotne i nieusprawiedliwione ryzyko spełnienia znamion przestępstwa. Ryzyko to musi być takiego rodzaju, że zważywszy na charakter postępowania i zamiar sprawcy oraz znane mu okoliczności, zlekceważenie tego ryzyka stanowi znaczne odchylenie od standardu postępowania jakiego przestrzegałaby rozsądna osoba będąc na miejscu sprawcy (§ 2.02. (c) m.p.c.).

Przestępstwo określone w literze (a) to zbrodnia drugiego stopnia, natomiast w literze (b) to zbrodnia trzeciego stopnia. Zgodnie z m.p.c. zbrodnie drugiego stopnia powinny być zagrożone karą, której dolna granica nie może być niższa od roku i nie wyższa od lat 3, natomiast górna granica nie powinna przekraczać lat 10. Zbrodnie trzeciego stopnia powinny być zagrożone karą o dolnej granicy nie niższej od roku i nie wyższej od lat 2, natomiast górna granica nie powinna przekraczać lat 5 (§ 6.06 m.p.c.). W przypadku powrotności do przestępstwa, zagrożenia podlegają odpowiedniemu zwiększeniu w ten sposób, że zbrodnia drugiego stopnia staje się zagrożona karą, której dolna granica wynosi nie mniej niż rok i nie więcej niż 5 lat, a górna granica wynosi nie mniej niż lat 10 i nie więcej niż lat 20. Zbrodnia trzeciego stopnia staje się zagrożona karą, której dolna granica nie może być niższa od roku i nie wyższa od lat 3, natomiast górna granica nie powinna przekraczać lat 10 (§ 6.07 m.p.c.). Ze względu na fakt, że m.p.c. nie ma mocy obowiązującej, poniżej zostanie omówione zagrożenie karna przewidziane w kodeksie karnym Pensylwanii.

Kodeks Pensylwanii definiuje uszkodzenie ciała w taki sam sposób jak robi to m.p.c. (§ 2301 pen. k.k.). Zgodnie z § 2702 pen. k.k., osoba jest winna ciężkiego uszkodzenia ciała, jeżeli:

1. umyślnie dokonała ciężkiego uszkodzenie ciała, lub dokonała go działając w sposób lekkomyślny w okolicznościach wskazujących na rażące lekceważenie wartości ludzkiego życia;

2. umyślnie dokonała ciężkiego uszkodzenia ciała funkcjonariusza publicznego[31] w trakcie pełnionych przez niego obowiązków, lub dokonała go działając w sposób lekkomyślny (recklessly);

3. dokonała umyślnego uszkodzenia ciała funkcjonariusza publicznego w trakcie pełnionych przez niego obowiązków;

4. dokonała umyślnego uszkodzenia ciała przy użyciu niebezpiecznego narzędzia;

5. dokonała umyślnego uszkodzenia ciała nauczyciela w trakcie wykonywania swoich obowiązków lub w związku z nimi

6. usiłowała narazić funkcjonariusza publicznego w trakcie pełnienia obowiązków na obawę spowodowania bezpośredniego ciężkiego uszkodzenia ciała.

Przestępstwa określone w punktach 1 i 2 to zbrodnie pierwszego stopnia zagrożone karą do 20 lat pozbawienia wolności (maksymalny okres minimalnego pobytu w zakładzie karnym wynosi 10 lat), natomiast pozostałe to zbrodnie drugiego stopnia zagrożone karą 10 lat pozbawienia wolności (maksymalny okres minimalnego pobytu w zakładzie karnym to 5 lat)[32].

Interesujące jest zauważenie, że przestępstwa określone w dwóch pierwszych punktach zawierają zarówno formy umyślne jak i nieumyślne. Lekkomyślność (reclessness) w ujęciu prawa Pensylwanii jest analogiczna do definicji zawartej w m.p.c. (§ 302 (b) 3 pen. k.k.).

Warto także zwrócić uwagę na fakt, że funkcjonariuszom publicznym przyznana została wyższa ochrona, a to ze względu na fakt, że za ciężkie uszkodzenie ciała uważa się także dokonanie innego uszkodzenia ciała, o ile nastąpiło w trakcie pełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego.

5.      Rozbój

5.1.   Anglia i Walia

Będąc wcześniej przestępstwem common law, rozbój jest obecnie stypizowany w Theft Act 1968. W myśl prawa angielskiego, rozbój jest przestępstwem łączącym kradzież z napaścią (assault), o której była mowa wyżej i polega na kradzieży, która była bezpośrednio poprzedzona lub której towarzyszyło użycie przemocy lub groźby jej natychmiastowego użycia. Prawo angielskie nie definiuje stopnia przemocy jaki musi zostać użyty, jak również przyjmuje, aczkolwiek z kontrowersjami, pogląd że przemoc może być również skierowana na rzecz, a nie przeciw osobie. Przestępstwo rozboju zagrożone jest karą dożywotniego pozbawienia wolności. Ze względu na bardzo szeroką definicję tego przestępstwa, w ramach którego mieści się zarówno wyrwanie z rąk torebki na ulicy jak i napad na bank, postuluje się w literaturze wyodrębnienie osobnych typów tego przestępstwa.

Zgodnie z wytycznymi Sencenting Guidelines Council[33], można wyróżnić pięć typów rozboju:

a)              rozbój uliczny, a więc polegający m.in. na wyrwaniu torebki, aczkolwiek natężenie przemocy może być bardzo zróżnicowane;

b)              rozbój na szkodę małych przedsiębiorców, takich jak małe sklepy, urzędy pocztowe, stacje benzynowe itp.;

c)              zawodowy rozbój o mniejszej wadze, co zawiera również napady na banki;

d)             rozbój dokonywany w domu, a więc łączący na ogół również cechy kradzieży z włamaniem;

e)              zawodowy rozbój na dużą skalę, polegający na przykład na zaplanowanym napadzie na bank lub konwój z pieniędzmi z użyciem broni.

Dla pierwszych trzech kategorii, zalecane przedziały kar zależą od stopnia użytej przemocy oraz obecności broni i kształtują się następująco:

a)      jeżeli czyn polegał wyłącznie na groźbie użycia przemocy lub przemocy o niewielkim natężeniu, punktem startowym jest 1 rok pozbawienia wolności, z możliwością orzeczenia kary do lat 3;

b)      jeżeli posłużono się bronią dla zastraszenia pokrzywdzonego albo użyto przemocy w takim stopniu, że spowodowano uszkodzenie ciała, punktem startowym są 4 lata pozbawienia wolności, a dostępny przedział to 2-7 lat;

c)      jeżeli pokrzywdzony odniósł poważne uszkodzenia ciała lub użyto broni, punktem startowym jest 8 lat pozbawienia wolności, a dostępny przedział to 7-12 lat.

W odniesieniu do kategorii rozboju dokonywanego w domu, to orzecznictwo sądowe przyjmuje że odpowiedni zakres kary to 13-16 lat pozbawienia wolności.

W odniesieniu do kategorii zawodowego rozboju na dużą skalę, to przedział powinien wynosić na ogół 15-18 lat, z tym że wtedy, gdy użyto przemocy na dużą skalę orzekano kary  w granicach 20-30 lat.

Niezależnie od powyższych wytycznych, w zależności od okoliczności danego czynu rozbój pozostaje zagrożony karą dożywotniego pozbawienia wolności, nawet w przypadku rozboju ulicznego.

Rozbój stanowi poważne przestępstwo w rozumieniu Criminal Justice Act 2003, co uzasadnia orzeczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności, jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że sprawca będzie stanowił poważne zagrożenie dla porządku prawnego (opis systemu zawarto w wyżej, w opisie karania za zgwałcenie).

5.2.   Francja

Rozbój określony jest w art. 311-5 fr. k.k. jako kradzież, która była poprzedzona, której towarzyszyło lub po niej następowało użycie przemocy, o ile jej użycie nie spowodowało niezdolności do pracy na okres dłuższy niż 8 dni. Czyn taki zagrożony jest karą do 7 lat pozbawienia wolności (a więc jest to występek zgodnie z francuską kwalifikacją).

Jeżeli użycie przemocy spowodowało niezdolność do pracy na czas dłuższy niż 8 dni, to czyn zagrożony jest karą do 10 lat pozbawienia wolności (art. 311-6 fr. k.k.).

Jeżeli skutkiem użycia przemocy była utrata członków ciała lub trwałe kalectwo, czyn zagrożony jest karą do lat 15 pozbawienia wolności (art. 311-7 fr. k.k.).

Jeżeli rozbój został popełniony z użyciem broni lub groźbą jej użycia, albo przez osobę posiadającą broń wymagającą zezwolenia lub której posiadanie jest zabronione, czyn zagrożony jest karą 20 lat pozbawienia wolności (art. 311-8 fr. k.k.). Taką samą karą zagrożony jest rozbój dokonany przez zorganizowaną grupę (art. 311-9 fr. k.k.).

Rozbój dokonany z użyciem broni przez zorganizowaną grupę zagrożony jest karą 30 lat pozbawienia wolności (art. 311-9 zd. 3 fr. k.k.).

Rozbój zagrożony jest karą dożywotniego pozbawienia wolności, kiedy został dokonany ze szczególnym okrucieństwem lub skutkiem użycia przemocy była śmierć (art. 311-10 fr. k.k.).

Należy wspomnieć, że w myśl francuskiego k.k., jeżeli po dokonaniu kradzieży sprawca używa przemocy w celu ucieczki lub zapewnienia sobie bezkarności, to kradzież traktuje się jako dokonaną z użyciem przemocy, a więc jako rozbój (art. 311-11 fr. k.k.).

5.3.   Niemcy

Zgodnie z art. 249 niem. k.k. rozbój zagrożony jest karą od roku do lat 15. W wypadku mniejszej wagi, przestępstwo to zagrożone jest karą od 6 miesięcy do lat 5.

Rozbój zagrożony jest karą od lat 3 do 15, jeżeli:

a) sprawca posiada broń lub inne niebezpieczne narzędzie lub swoim czynem sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo ciężkiego uszkodzenia ciała przez poszkodowanego,

b) sprawca jest członkiem zorganizowanej grupy mającej na celu popełnianie rozbójów lub kradzieży (art. 250 (1) niem. k.k.).

Rozbój zagrożony jest karą od lat 5 do 15, jeżeli:

a) rozbój został dokonany z użyciem broni,

b) sprawca zorganizowanej grupy mającej na celu popełnianie rozbojów posiadał broń lub inne niebezpieczne narzędzie,

c)  sprawca znęca się nad ofiarą lub sprowadza niebezpieczeństwo utraty życia (art. 250 (2) niem. k.k.).

W wypadkach mniejszej wagi do art. 250 (1) i (2), sprawca podlega karze od roku do lat 10.

Jeżeli skutkiem rozboju jest śmierć, sprawca podlega karze dożywotniego pozbawienia wolności, albo karze pozbawienia wolności od lat 10 do 15 (art. 251 niem. k.k.).

Zgodnie z prawem niemieckim, kto będąc przyłapanym na kradzieży używa przemocy lub nią grozi w celu utrzymania się w posiadaniu skradzionego mienia, podlega takiej karze jak sprawca rozboju (art. 252 niem. k.k.).

5.4.   USA

Wg m.p.c. (§ 222.1), rozbój to kradzież w trakcie której sprawca spowodował ciężkie uszkodzenie ciała lub takim uszkodzeniem groził albo w trakcie której popełnił lub groził popełnieniem innej zbrodni pierwszego lub drugiego stopnia. Rozbój stanowi zbrodnię drugiego stopnia, dla których przewidziano karę w wymiarze do 10 lat pozbawienia wolności (§ 6.06 m.p.c.).

Prawo Pensylwanii odchodzi od postanowień m.p.c. i przewiduje, poza formami wskazanymi wyżej, również przemoc polegającą na spowodowaniu lub groźbie spowodowania uszkodzenia ciała, a także przez odebranie rzeczy przemocą, choćby o niewielkim natężeniu (§ 3701 pen. k.k.). Ponadto, wymienione w m.p.c. typy rozboju, prawo Pensylwanii uznaje za zbrodnie pierwszego stopnia, spowodowanie uszkodzenia ciała to zbrodnia drugiego stopnia, natomiast odebranie rzeczy przemocą to zbrodnia trzeciego stopnia.

Zbrodnie pierwszego stopnia zagrożone są karą do 20 lat pozbawienia wolności (maksymalny okres minimalnego pobytu w zakładzie karnym wynosi 10 lat), zbrodnie drugiego stopnia zagrożone karą 10 lat pozbawienia wolności (maksymalny okres minimalnego pobytu w zakładzie karnym to 5 lat), natomiast zbrodnie trzeciego stopnia zagrożone są karą do 7 lat pozbawienia wolności (§ 1103 pen. k.k.).

Zalecane wymiary kary za rozbój to: 4 do 5,5 roku minimalnego okresu pobytu w zakładzie karnym w przypadku rozboju pierwszego stopnia, 6-14 miesięcy w przypadku rozboju drugiego stopnia oraz do 9 miesięcy pozbawienia wolności w przypadku rozboju trzeciego stopnia. Posiadanie broni zwiększa te minima o 9 miesięcy natomiast jej użycie o 18 miesięcy.

6.      Podsumowanie ustawowych zagrożeń karą

Poniżej zamieszczona Tabela pozwala na porównanie zagrożenia karą za najcięższe przestępstwa w opisywanych systemach prawnych oraz na gruncie obowiązującego w Polsce Kodeksu karnego.

  Tabela 1. Zagrożenie karą pozbawienia wolności w poszczególnych państwach

Uwagi: Dla celów porównania przyjęto, że sprawca dopuszcza się przestępstwa umyślnie (z premedytacją). Szczegółowe zasady kwalifikacji prawnej poszczególnych przypadków omówiono wcześniej.

Jak pokazuje powyższe porównanie, na gruncie przewidzianego prawem wymiaru kary za najcięższe przestępstwa, tj. zabójstwo, zgwałcenie, ciężkie uszkodzenie ciała oraz rozbój, ustawodawstwo polskie należy do najłagodniejszych. Różnica byłaby jeszcze większa, gdyby za punkt porównania przyjąć Kodeks karny w brzemieniu pierwotnym, tj. uchwalonym w 1997 r. O ile po zmianach roku 2005, zagrożenie karą za zabójstwo nie odbiega znacząco od rozwiązań w innych państwach, o tyle zagrożenia karą za przestępstwo zgwałcenia, ciężkiego uszkodzenia ciała oraz rozboju należy uznać za zdecydowanie łagodniejsze niż w innych systemach prawnych. Zagrożenia te są łagodniejsze nie tylko w typach podstawowych, ale przede wszystkim w typach kwalifikowanych.

Charakterystyczną cechą prawa angielskiego, amerykańskiego, francuskiego czy niemieckiego jest to, że pozwala ono na orzeczenie wieloletniej (a często dożywotniej) kary pozbawienia wolności nie tylko wobec sprawców zabójstwa, ale również innych ciężkich przestępstw, w określonych przypadkach. Polskie prawo pod tym względem jawi się jako zdecydowanie łagodne, nie pozwalając na orzeczenie kar wieloletniej izolacji sprawców, którzy dopuszczają się nawet bardzo ciężkich przestępstw, w tym o skutku śmiertelnym, chyba że zamiarem swoim sprawcy ci obejmowali również pozbawienie życia. Na gruncie polskiego prawa karnego, nie rozwiązuje tej kwestii również kwalifikacja kumulatywna (np. art. 197 § 4 z art. 155 k.k.), ponieważ zgodnie z art. 11 § 3 k.k. sąd nie może wyjść w takim przypadku ponad zagrożenie przewidziane najsurowszym przepisem.

7.      Sądowy wymiar kary

Ustawowe zagrożenie karą wyznacza w sposób ogólny sądowy wymiar kary. Niemniej, w zakresie wymiaru kary, sądom pozostawiona jest na ogół duża swoboda w ocenie poszczególnych przypadków oraz wymiarze kary za konkretne przestępstwo. Należy przy tym zauważyć, że ostatnie lata przynoszą zawężanie swobody sędziowskiej. Przykładem mogą być np. istniejące w wielu systemach prawnych kary ściśle oznaczone, a więc nie pozostawiające sądom orzekającym swobody co do wymiaru kary, o ile tylko uznały oskarżonego za winnego. Kary ściśle oznaczone występują na ogół w przypadkach najcięższych przestępstw, to jest zabójstwa (tak jest w Anglii, Niemczech, USA, w pewnym zakresie również w Polsce), ale były również spotykane i w odniesieniu do innych przestępstw, na przykład przez wiele lat w Norwegii obowiązywał system krótkoterminowej kary pozbawienia wolności za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwym. Innymi przykładami jest rezygnacja w prawie anglosaskim z kar o nieoznaczonym czasie trwania (tj. wyłącznie z określonym maksimum, z możliwością zwolnienia warunkowego w dowolnym czasie), wprowadzanie wymogu odbycia niemal całej kary przed możliwością zwolnienia warunkowego (truth-in-sentencing laws) oraz powstawanie komisji do spraw orzecznictwa (sentencing commissions), których zadaniem jest ograniczanie zakresu swobody sędziowskiej poprzez wyznaczanie stosunkowo wąskich przedziałów kar, w zależności od występowania typowych okoliczności łagodzących lub obciążających. Na gruncie prawa kontynentalnego, tendencje do zawężania zakresu swobody sędziowskiej są mniej wyraźne, aczkolwiek przewidziane np. we francuskim k.k. dość kazuistycznie ujęte typy kwalifikowane również wskazują na chęć ograniczania uznania sędziowskiego[34].

Niezależnie od porównań stanu prawnego, dla oceny w jaki sposób inne społeczeństwa karzą ludzi dopuszczających się najpoważniejszych przestępstw, konieczne jest sięgnięcie do statystyk orzecznictwa sądowego. Porównywanie orzekanych kar za dany typ czynów zakładać musi oczywiście zbieżność przyjmowanych definicji czynów. Ze względu na to, że definicje czynów różnią się pomiędzy ustawodawstwami, badania porównawcze na ogół konstruują własne definicje czynów, a następnie zbierają dane o orzecznictwie. Tak było także w przypadku badania Rady Europy, z którego pochodzą poniższe dane.

Odsetek kar bezwzględnego p.w. do  wszystkich kar

Średni wymiar kary p.w.(w miesiącach)

Odsetek kar p.w. w wymiarze co najmniej 5 lat do wszystkich kar bezwzględnego p.w.

Odsetek kar dożywotniego p.w. do wszystkich kar p.w.

Zabójstwo
Anglia i Walia	94,5%	108,4	99,7%	85,3%
Francja	97,2%	143,7	85,4%	3,7%
Niemcy	90,6%	b.d.	65,5%	14,6%
USA	95,0%	242,0	b.d.	25,5%
Polska	92,6%	b.d.	86,3%	1,3%
Zgwałcenie
Anglia i Walia	96,3%	79,8	80,3%	10,0%
Francja	89,2%	104,2	78,9%	0,2%
Niemcy	45,4%	b.d.	17,5%	0,1%
USA	90,0%	110,0	b.d.	3,4%
Polska	58,3%	b.d.	12,4%	0,0%
Uszkodzenie ciała
Anglia i Walia	29,2%	14,1	3,2%	0,7%
Francja	19,9%	7,3	1,1%	0,0%
Niemcy	8,4%	b.d.	1,0%	0,0%
USA	71,0%	37,0	b.d.	0,7%
Polska	7,9%	b.d.	8,7%	0,0%
Rozbój
Anglia i Walia	72,3%	35,7	16,1%	0,9%
Francja	59,9%	19,9	10,0%	0,0%
Niemcy	37,9%	b.d.	11,7%	0,1%
USA	89,0%	82,0	b.d.	1,1%
Polska	58,0%	b.d.	6,6%	0,0%

Dane dla USA dotyczą roku 2000 i dotyczą skazań we wszystkich sądach stanowych. Źródło: M. Durose, P. Langan, State Court Sentencing of Convicted Felons, 2000. Statistical Tables, U.S. Department of Justice. Uszkodzenie ciała obejmuje wyłącznie poważniejsze przypadki.

Powyższa Tabela obrazuje praktykę karania za wybrane typy przestępstw. Aczkolwiek nie jest znana struktura przestępczości w poszczególnych państwach, a zwłaszcza modus operandi sprawców, który może przemawiać za mniej lub bardziej surowym ich traktowaniem, statystyka na takim poziomie zagregowania może przybliżać faktyczną punitywność systemów karnych.

Powyższe zestawienie pokazuje, że sędziowski wymiar kary należy w Polsce do łagodniejszych i zbliżony jest do orzecznictwa niemieckiego. Zważywszy na to, że polskie prawo karne również w swojej warstwie dogmatycznej pozostaje pod wpływem rozwiązań niemieckich, zbliżona praktyka sądowa nie powinna chyba być większym zaskoczeniem. W niektórych przypadkach, polskie sądy są łagodniejsze niż sądy niemieckie (mniej np. orzeka się kar długoterminowego pozbawienia wolności, to jest od lat 5, za przestępstwa zgwałcenia czy rozboju) czasem są surowsze (np. większy jest odsetek kar długoterminowych w przypadku uszkodzeń ciała). Zdarza się, że polskie sądy rzadziej orzekają karę bezwzględnego pozbawienia wolności niż sądy niemieckie, ale za to, kiedy już ją orzekną kara ta jest surowsza (tak jest w przypadku uszkodzenia ciała), częściej jest jednak na odwrót (przestępstwo zgwałcenia czy rozboju).

Najsurowiej traktują sprawców kraje anglosaskie (USA, Anglia i Walia), które nie tylko najczęściej stosują karę bezwzględnego pozbawienia wolności, ale także dość często orzekają kary długoterminowego pozbawienia wolności. Sądy w USA oraz Anglii i Walii nie tylko najczęściej sięgają po karę bezwzględnego pozbawienia wolności (w angielskiej praktyce sądowej kara pozbawienia wolności z zawieszeniem wykonania właściwie nie jest stosowana), ale i najczęściej orzekają ją w długim wymiarze. Dla wszystkich typów przestępstw, najsurowsze są sądy w USA. Jedynym wyjątkiem jest niższy odsetek kar dożywotniego pozbawienia wolności, co może wynikać z faktu skazywania w USA na kary wieloletniego pozbawienia wolności, np. na lat 30 czy 40, zamiast na karę dożywocia. Kolejnym państwem co do surowości jest Anglia.

Państwem, którego praktyka orzecznicza jest łagodniejsza niż angielska, lecz zdecydowanie surowsza niż niemiecka czy polska, jest Francja. Francuskie sądy nie tylko częściej niż sądy niemieckie sięgają po karę bezwzględnego pozbawienia wolności, ale i orzekają ją w większym wymiarze.

Warto zwrócić też uwagę na fakt orzekania kar dożywotniego pozbawienia wolności: w przypadku zabójstwa, kara dożywotniego pozbawienia wolności to kara standardowa w przypadku Anglii i Walii (85,6%), a także dość częsta w Niemczech (14,6%), występuje zaś dużo rzadziej we Francji (3,7%) i Polsce (1,3%). Stosunkowo niski odsetek kary dożywotniego pozbawienia wolności we Francji tłumaczy fakt, że – jak opisano to wyżej – zabójstwo w typie podstawowym jest we Francji zagrożone karą 30 lat pozbawienia wolności, natomiast dożywotnim pozbawieniem wolności zagrożone są typy kwalifikowane. Interesujące jest również zauważenie, że w niewielkim odsetku spraw, orzekana jest kara dożywotniego pozbawienia wolności również wobec sprawców innych przestępstw niż zabójstwo, a więc zgwałcenia, uszkodzenia ciała czy rozboju. Najczęściej praktyka taka występuje w Anglii i Walii, ale spotykana jest także w innych państwach, za wyjątkiem Polski, gdzie prawo karne nie daje możliwości orzeczenia takiej kary.

8.      Wnioski de lege ferenda

Powyższe rozważania miały na celu porównanie karalności najcięższych przestępstw w wybranych państwach. Porównanie kar przewidzianych w ustawach karnych za przestępstwa zabójstwa, zgwałcenia, uszkodzenia ciała oraz rozboju prowadzą do wniosku, że polskie prawo karne należy do najłagodniejszych spośród systemów karnych badanych państw.

Łagodność polskiego prawa karnego w warstwie normatywnej polega na, po pierwsze, najniższych zagrożeniach karą za najcięższe przestępstwa, a po drugie, na braku typów kwalifikowanych, w tym zwłaszcza kwalifikowanych przez następstwo w postaci śmierci lub ciężkiego uszkodzenia ciała.

W ślad za łagodnym uregulowaniem normatywnym idzie również łagodna praktyka wymiaru sprawiedliwości – kary orzekane za najcięższe przestępstwa należą do najłagodniejszych, nie tylko tutaj analizowanych państw, ale i w ogóle w Europie[35]. Łagodność polskiego wymiaru sprawiedliwości polega zarówno na stosunkowo rzadkim sięganiu do kary bezwzględnego pozbawienia wolności, jak i na rzadkim stosowaniu kar długoterminowych. Polska praktyka orzecznicza zbliżona jest do praktyki niemieckiej, która również należy do najłagodniejszych w Europie. Sądy niemieckie częściej jednak stosują kary długoterminowe pozbawienia wolności. Ze względu na to, że w przeciwieństwie do prawa polskiego, niemieckie prawo karne, podobnie jak prawo francuskie, angielskie czy amerykańskie, pozwala na orzekanie kary dożywotniego pozbawienia wolności za przestępstwo zgwałcenia czy rozboju (w szczególności wtedy gdy skutkiem przestępstwa była śmierć), również i w takich przypadkach, sądy niemieckie są surowsze od sądów polskich.

Niezależnie od nieadekwatnych w prawie polskim zagrożeń karnych za poszczególne typy przestępstw, a zwłaszcza zbyt łagodne zagrożenie karą w przypadku przestępstwa zgwałcenia oraz spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu za poważny błąd należy uznać brak podwyższonej karalności sprawców najcięższych przestępstw, których nieumyślnym skutkiem była śmierć poszkodowanego. Jedynie w przypadku przestępstwa ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, polska ustawa karna przewiduje podwyższoną karalność ze względu na skutek śmiertelny, a i to w stosunkowo niewielkim zakresie (spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu zagrożone jest w typie podstawowym karą do lat 10, natomiast przestępstwo to ze skutkiem śmiertelnym zagrożone jest karą do lat 12).

Zważywszy na to, że skutek śmiertelny może wynikać z takiego działania sprawcy przestępstwa zgwałcenia czy rozboju, który wskazuje na demonstracyjne lekceważenie wartości ludzkiego życia i pozostającego na granicy umyślnego spowodowania śmierci w zamiarze ewentualnym, de lege ferenda wskazane byłoby umożliwienie orzeczenia kary dożywotniego pozbawienia wolności w odniesieniu do sprawcy najcięższych przestępstw związanych z użyciem przemocy, których skutkiem była śmierć. Skutek taki można osiągnąć albo poprzez dodanie odpowiednich typów kwalifikowanych przez następstwo w przypadku przestępstw zgwałcenia czy rozboju (a także innych, jak na przykład przestępstw przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu), albo przez klauzulę generalną umożliwiającą orzeczenia kary dożywotniego pozbawienia wolności, jeżeli następstwem zbrodni (lub wymienionych przestępstw) jest śmierć człowieka.

Klauzula taka mogłaby zostać np. umieszczona po art. 38 k.k. w brzmieniu: „Art. 38a. Jeżeli następstwem zbrodni [alternatywnie: przestępstw określonych w art. 156 § 1, art. 197, art. 280, art. 281 itd.] jest śmierć człowieka, sąd może wymierzyć sprawcy karę pozbawienia wolności powyżej górnej granicy ustawowego zagrożenia, nie przekraczając jednak 15 lat pozbawienia wolności, albo karę 25 lat pozbawienia wolności, albo karę dożywotniego pozbawienia wolności”.

W ten sposób, sądy miałyby do dyspozycji przepisy umożliwiające wieloletnią, a czasem i dożywotnią, izolację tych sprawców, którzy popełnili taki czyn, że ich dalsze przebywanie na wolności kłóci się zarówno z poczuciem sprawiedliwości, jak i potrzebą ochrony społeczeństwa. Praktyka wymiaru sprawiedliwości innych państw wskazuje na to, że aczkolwiek liczba takich sprawców nie jest bardzo duża, to jednak wystarczająco liczna, aby istniała potrzeba wprowadzenia odpowiedniego rozwiązania legislacyjnego.

---

[1]

Andrzej Siemaszko, Beata Gruszczyńska, Marek Marczewski, Atlas Przestępczości w Polsce 3, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2003, str. 241 – 249.

[2]

Pewne porównanie międzynarodowe sankcji zawiera artykuł Józefa Wąsika, Przegląd sankcji karnych w kodeksach karnych niektórych państw europejskich, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1989 nr 2 s. 218-229. Artykuł ten jednak omawia wyłącznie ogólne zasady wymiaru kar i nie przedstawia zagrożeń za poszczególne typy przestępstw.

[3]

Wymienić należy, że poza podstawową ustawą w zakresie zabójstw, to jest Homicide Act z 1957 r. obowiązują także m.in. Infanticide Act z 1938 r. oraz Suicide Act z 1961 r.

[4]

Patrz “A New Homicide Act For England And Wales?“, The Law Commission Consultation Paper No 177, London 2005, s. 2.

[5]

 

Fakt, że za morderstwo można skazać sprawcę, który nie obejmował swoim zamiarem śmierci ofiary jest oczywiście kontrowersyjny, zwłaszcza jeżeli skutek śmiertelny jest przypadkowy, w tym sensie, że na ogół działanie sprawcy takiego skutku by nie przyniosło. Przykładem może być sprzeczka na parkingu, w trakcie której jeden z kierowców przejeżdża samochodem po stopie drugiego, powodując złamanie kości. Ten skutek objęty jest oczywiście umyślnością sprawcy i traktowany jest jako poważne uszkodzenie ciała, natomiast fakt późniejszych komplikacji zdrowotnych i wynikająca z tego śmierć pokrzywdzonego już nie. Nie zmienia to faktu, że czyn ten będzie klasyfikowany jako morderstwo. Doktryna postuluje, aby de lege ferenda czyny tego typu klasyfikować jako pozbawienie życia. Patrz „A New Homicide Act…”, op.cit., str. 10-11.

[6]

 

Przez lekkomyślność (recklessness) należy zgodnie z prawem angielskim rozumieć sytuację, w której sprawca przewiduje, że jego zachowanie powoduje ryzyko wyrządzenia szkody oraz, że sprowadzenie tego ryzyka jest nieuzasadnione. Pierwszy element jest elementem subiektywnym, bowiem wymaga zdolności przewidzenia przez konkretnego sprawcę możliwości nastąpienia skutku, natomiast element drugi jest elementem obiektywnym, gdyż ocena tego czy ryzyko jest usprawiedliwione zależy od okoliczności sprawy.

[7]

 

Zmiana wynikała przede wszystkim z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, patrz sprawa V [Jon Venables] v United Kingdom [1999] 30 ETPC 121 (sprawa zabójstwa 2-letniego chłopca Jamesa Bulgera przez dwóch dziesięciolatków), w której ETPC uznał wyznaczanie minimalnego okresu pobytu w więzieniu przez członka rządu za sprzeczne z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

[8]

 

W Anglii i Walii wytyczne co do wysokości kar w zależności od okoliczności danego czynu zawarte były tradycyjnie w orzecznictwie sądowym. Jednakże na mocy Criminal Justice Act 2003, została w Anglii utworzona Rada do spraw wytycznych w orzekaniu (Sentencing Guidelines Council), która opracowuje wytyczne dla sądów co do katalogu okoliczności obciążających i łagodzących oraz wymiaru kary za poszczególne przestępstwa. Wytyczne te mają moc wiążącą. W skład Rady wchodzi 8 sędziów (ze wszystkich szczebli sądownictwa) z Lordem Chief Justice na czele oraz 4 innych członków, mianowanych przez ministra spraw wewnętrznych. W przypadku zabójstwa nie zostały jednak opracowane nowe wytyczne a dane tu podawane idą w ślad za dotychczas formułowanymi wytycznymi w orzecznictwie sądowym, a zwłaszcza w orzeczeniach Court of Appeal.

[9]

 

Ogólny opis nowego kodeksu karnego francuskiego z 1992 r. znajduje się w M. Rogacka-Rzewnicka „Prawo karne” [w:] A. Machowska, K. Wojtyczek (red.), Prawo francuskie, tom I, Zakamycze 2004, s. 449-496. Patrz też K. Poklewski-Koziełł, „Nowy kodeks karny Francji”, PiP 1993, nr 9, s. 25-39.

[10]

 

Przez zbrodnię należy rozumieć przestępstwo zagrożone karą nie niższą od 10 lat, której górna granica wynosi lat 15, 20, 30 lat albo dożywotnie pozbawienie wolności (art. 131-1 fr. k.k.). Sąd może orzec karę niższą od maksymalnej, jednak nie niższą od lat 2 w przypadku przestępstw zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności oraz 1 roku w pozostałych przypadkach (art. 132-18 fr. k.k.).

[11]

 

Ogólne omówienie amerykańskiego prawa karnego, patrz m.in. Roman A. Tokarczyk, Główne elementy amerykańskiego prawa karnego, „Prokuratura i Prawo” 1997 nr 4 s. 7-20.

[12]

 

Ostatnio mówi się w USA o dążeniu do federalizacji prawa karnego, przez co ma się na myśli coraz szersze obejmowanie federalnym prawem karnym przestępstw, które tradycyjnie należały do prawa stanowego. Trend ten budzi kontrowersje, zwłaszcza ze względu na surowość prawa federalnego w odniesieniu do przestępstw narkotykowych, które stanowią najpoważniejszy odsetek wszystkich przestępstw federalnych.

[13]

 

American Law Insitute jest pozarządową organizacją skupiającą prawników, której głównym przedmiotem działalności jest analiza i komentowanie orzecznictwa sądowego w formie tzw. restatements. Zbiory te stają się po opublikowaniu wiodącym źródłem dla interpretacji prawa przez sądy.

[14]

 

Patrz Capital Punishment, 2005, Bureau of Justice Statistics Bulletin, Washington, December 2006. Dostępny na http://www.ojp.usdoj.gov/bjs/pub/pdf/cp05.pdf

[15]

 

Stan Pensylwania (którego głównym miastem jest Filadelfia) liczy sobie ok. 12 mln. mieszkańców i jest szóstym co do ludności stanem USA. W zakresie prawa karnego, ciekawostką jest to, że kiedyś stan ten stosował system kar o nieoznaczonej długości, tj. sędzia wyznaczał wyłącznie maksymalny okres trwania kary pozbawienia wolności, natomiast zwolnienie warunkowe mogło nastąpić w dowolnym czasie. Obecnie, sąd wyznacza również minimalny okres pobytu skazanego w zakładzie karnym, z tym że okres ten nie może przekraczać na ogół połowy orzeczonej kary.

Ponadto, Pensylwania – podobnie jak 20 innych stanów oraz rząd federalny – posiada od 1978 r. tzw. sentencing commision, tj. ciało uprawnione do wydawania wytycznych co do wymiaru kary za poszczególne przestępstwa w zależności od okoliczności czynu oraz uprzedniej karalności sprawcy. Komisje tego typu powstały w celu zapewnienia jednolitości orzecznictwa – w tym zwalczaniu dyskryminacji – i wydają względnie obowiązujące wytyczne dla sądów. Sąd może odstąpić od zastosowania się do wytycznych, o ile w sprawie zaistnieją okoliczności nie przewidziane w wytycznych.

[16]

 

Zgodnie z art. 2502 kodeksu karnego Pensylwanii przez morderstwo pierwszego stopnia należy rozumieć zabójstwo z premedytacją, przez morderstwo drugiego stopnia należy rozumieć pozbawienie życia popełnione w trakcie popełniania innego ciężkiego przestępstwa, zaś przed morderstwo trzeciego stopnia należy rozumieć wszystkie pozostałe przypadki umyślnego pozbawienia życia.

[17]

 

Definicja zgwałcenia zawarta w art. 1 Sexual Offences Act określa, że za zgwałcenie uważa się penetrację penisem waginy, odbytu lub ust innej osoby. Tym samym, jedynie mężczyzna jest zdolny do popełnienia tego typu przestępstwa.

[18]

 

Definicja tego przestępstwa obejmuje penetrację waginy lub odbytu innej osoby jakąkolwiek częścią ciała lub przy pomocy przedmiotu, o ile miała charakter seksualny (art. 2).

[19]

 

Czynność seksualna jest ogólnie zdefiniowana jako dotykanie innej osoby o charakterze seksualnym (sec. 3). Dotykanie to może mieć również charakter pośredni, to jest objęty tą definicją jest zarówno kontakt przez ubranie, jak i dotyk przy użyciu przedmiotu.

[20]

 

Co do tego, czy rzeczywiście jest to przestępstwo ścisłej odpowiedzialności istnieją pewne wątpliwości. W poprzednim stanie prawnym, orzecznictwo sądowe przyjmowało, że dla bytu przestępstwa konieczny jest brak uczciwego przekonania co do wieku drugiej osoby, pomimo braku takiego wymogu w tekście przepisów. Na gruncie nowej ustawy wydaje się jednak, że ustawodawca przesądził sprawę tworząc odrębną konstrukcję dla osób w wieku lat 13 – 16 (nieumyślność co do znamienia wieku) oraz poniżej 13 (ścisła odpowiedzialność). Patrz A.P. Simester, G.R. Sulivan, Criminal Law. Theory and Doctrine. Oxford 2003, s. 420-421. [21] Patrz Sexual Offences Act 2003. Definitive Guideline, Sentencing Guidelines Council 2007.

[22]

 

Należy zauważyć, że zgodnie z art. 2 Crime (Sentences) Act 1997 w przypadku ponownego popełnienia poważnego przestępstwa, sąd jest zobligowany do wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności, chyba że zaistnieją szczególne okoliczności. Przepis ten, wymierzony przeciwko recydywistom, ma zastosowanie w odniesieniu do wszystkich poważnych przestępstw.

[23]

 

Patrz np. Deborah W. Denno, Why the Model Penal Code’s Sexual Offense Provisions Should Be Pulled And Replaced, “Ohio State Journal of Criminal Law” Fall, 2003, s. 207 – 218.

[24]

 

Przepis ten jest prawem typu „three strikes”. O prawach tego typu patrz: J. Czabański, Kalifornijskie prawo „three strikes and you’re out: próba oceny, „Palestra” 2006, nr 7-8 (cz. I) i 9-10 (cz. II).

[25]

 

Przepis ten został wprowadzony aby zniwelować skutki orzeczenia Sądu Najwyższego Pensylwanii, który uznał, że dla istnienia przestępstwa zgwałcenia konieczne jest wykazanie użycia siły.

[26]

 

Patrz A.P. Simester, G.R. Sulivan, Criminal… op.cit., s.  393 – 394[27] Patrz Sentencing Guidelines Council, Assault and other offences against the person. Consultation guideline, 2007.[28] Patrz Sentencing Guidelines Council, Overarching Principles: Seriousness, punkty 1.20-1.27, 2004.

[29]

 

Francuski k.k. nie zawiera definicji legalnej pojęcia tortury i akty barbarzyństwa, aczkolwiek posługuje się nimi również jako znamieniem kwalifikującym inne typy przestępstw.  Przez akty barbarzyństwa rozumie się w orzecznictwie działanie ze szczególnym okrucieństwem, polegającym np. na podpaleniu, pozbawianiu członków, miażdżeniu palców, zwłaszcza jeżeli działanie miało charakter ciągły a jego celem było poniżenie ofiary. Czyn ten w ujęciu francuskiego k.k. nie ma charakteru skutkowego. Spowodowanie przemocą skutku w postaci pozbawienia członka ciała lub kalectwa jest spenalizowane w art. 222-9 fr. k.k. i zagrożone zasadniczo karą do 10 lat pozbawienia wolności. Zagrożenie rośnie do lat 15 w okolicznościach wskazanych w opisywanym poniżej art. 222-3 fr. k.k. (art. 222-10 zd. 1 fr. k.k.). W przypadku działania na szkodę małoletniego poniżej lat 15 przez jego opiekunów zagrożenie karą rośnie do lat 20 (art. 222-10 zd. 2 fr. k.k.).

[30]

 

W przypadku zgwałcenia połączonego z czynami barbarzyńskimi, czyn zagrożony jest karą dożywotniego pozbawienia wolności (art. 222-25 fr. k.k.).

[31]

 

Funkcjonariuszem publicznym jest m.in. policjant, strażak, kurator, funkcjonariusze służby więziennej, sędziowie, prokuratorzy, obrońca z urzędu, urzędnik federalny, urzędnik stanowy, urzędnik lokalny, lekarze pogotowia ratunkowego oraz nauczyciele.

[32]

 

Pensylwania stosuje system orzekania kar w wymiarze względnie nieoznaczonym. W wyroku sąd określa minimalny okres pobytu skazanego w więzieniu a także okres maksymalny. Skazany może być warunkowo przedterminowo zwolniony po odbyciu okresu minimalnego. Jak wskazano wyżej, sąd wyznaczając minimalny okres pobytu skazanego w więzieniu nie może przekroczyć ½ okresu maksymalnego.

[33]

 

Sentencing Guidelines Council, Robbery. Definitive Guideline, London 2006.

[34]

 

Jak wspomniano wyżej, dolna granica kary jest jednak we francuskim kodeksie karnym ustawiona bardzo nisko, co pozwala na rezygnację z typów uprzywilejowanych i pozostawienie oceny konkretnych przypadków sądowi orzekającemu. Warto jednak wspomnieć, że rząd Nicolasa Sarcozy’ego planuje w 2007 r. wprowadzenie zmian polegających na ustanowieniu zasady, że dolna granica kary wynosi 1/3 górnej granicy, co w znaczący sposób doprowadziłoby do zawężenia swobody sędziowskiej. 

[35]

 

Polskie sądy czterokrotnie rzadziej niż przeciętna europejska orzekają karę bezwzględnego pozbawienia wolności w przypadku uszkodzeń ciała (Polska 7,9%, średnia europejska 32,0%), o jedną piątą rzadziej w przypadku zgwałcenia (Polska 58,3%, średnia europejska 73,0%), o ponad 10% rzadziej w przypadku rozboju (Polska 58,0%, średnia europejska 65,0%). Polskie sądy rzadziej również orzekają kary długoterminowe, to jest co najmniej 5 lat pozbawienia wolności: blisko trzykrotnie rzadziej w przypadku zgwałcenia (Polska 12,4%, średnia europejska 33,0%) oraz rozboju (Polska 6,6%, średnia europejska 21,0%). Patrz European Sourcebook, op.cit.